Τα πρωταρχικά βιώματα ενός παιδιού μέσα στην οικογένεια, ιδίως στα πρώτα πέντε χρόνια της ζωής του, καθορίζουν την ψυχική ισορροπία και την εξέλιξη στην υπόλοιπη ζωή του. Η σχέση με τη μητέρα είναι μοναδική, ασύγκριτη και αναντικατάστατη και καθίσταται για τα δύο φύλα το πρότυπο όλων των μετέπειτα συναισθηματικών σχέσεων.
Ο πατέρας εισάγεται σε αυτή τη σχέση μέσα από το λόγο της μητέρας.
Αυτή ομιλεί σιγά -σιγά στο βρέφος της για τον άνδρα που αυτή επιθυμεί και επέλεξε για τη θέση, την οποία αυτός στη συνέχεια θα κρατήσει λίγο έως πολύ καλά. Προς αυτόν θα στραφούν αργότερα οι πρωτογενείς ανάγκες του παιδιού για αγάπη, εξάρτηση και προστασία.
Έτσι η πρωταρχική δυάδα μητέρας-παιδιού, θα γίνει μια τριάδα και εγγύηση μιας αρκετά καλής συζυγικής αλληλοτροφοδότησης. Σε μια τέτοια κατάσταση οι γονείς νοιώθουν πιο ασφαλείς συναισθηματικά και έτσι προλαμβάνεται η υπερπροστατευτική σχέση χωρίς όρια προς το παιδί, ιδίως της μητέρας, ως υποκατάστατο μιας στενής σχέσης που της λείπει. Η υπερπροστασία ακυρώνει την εξέλιξη του παιδιού και την απόκτηση ικανοτήτων και δεξιοτήτων και το οδηγεί σε μια χρόνια οργισμένη εξαρτητικότητα. Ακριβώς επειδή αγαπούμε τα παιδιά μας χωρίς όρια, οφείλουμε να τα μεγαλώνουμε με όρια.
Συνήθως το παιδί με τη δυσκολία ή το σύμπτωμά του, εκφράζει κάποιες δυσκολίες που έχει η ευρύτερη οικογένεια στη μεταξύ τους σχέση. Βασικό έργο του παιδοψυχίατρου είναι η πρόληψη και έγκαιρη αντιμετώπιση των δυσκολιών στις σχέσεις στην οικογένεια, διευκολύνοντας έτσι την υγιή ψυχοκοινωνική της εξέλιξη. Είναι μια ολική προσφορά προς τους γονείς και το παιδί, για τη συναισθηματική εξέλιξη του παιδιού - εφήβου αλλά και του ζευγαριού, αντιμετωπίζοντας τους παράγοντες που την αναστέλλουν.
Στην χώρα μας δεν υπάρχει ένα συστηματικό πρόγραμμα κατανόησης και πρόληψης των πρώιμων δυσκολιών που εκφράζουν με διάφορα συμπτώματα τα μικρά παιδιά και τα προβλήματα φαίνονται με την είσοδο στο σχολείο. Επίσης οι παιδαγωγοί συχνά δεν είναι επαρκώς ενημερωμένοι σε θέματα της ψυχοσυναισθηματικής ανάπτυξης του παιδιού και όταν δεν υπάρχει συνεργασία με κάποιον ειδικό επιστήμονα, το πρόβλημα διαιωνίζεται. Κάποιες φορές έχει σαν αποτέλεσμα την σχολική αποτυχία του παιδιού στην οποία, εκτός από την πρώιμη διαταραχή στη σχέση γονέων-παιδιού, συνεισφέρει πολύ και η μεγάλη πίεση των γονέων για επιδόσεις και τελειότητα. Αυτό μπορεί να δημιουργήσει στο παιδί άγχος, ψυχοσωματικά προβλήματα, ψευδο-μαθησιακές διαταραχές, διαταραχές του ύπνου, της συγκέντρωσης, της έκφρασης και του λόγου, της συμπεριφοράς έως και συμπτώματα παιδικής κατάθλιψης. Άλλες φορές το παιδί επιτυγχάνει, αποτυγχάνοντας, να τιμωρήσει με έναν παθητικό τρόπο τους γονείς για την πίεση που του εξασκούν, τιμωρώντας παράλληλα και τον εαυτό του. Κάποιες άλλες φορές, για ασυνείδητους λόγους, φοβάται να υψώσει το ανάστημά του και να πετύχει, θεωρώντας ότι έτσι θα χάσει τη φροντίδα τους.
Οι έρευνες σε διεθνές επίπεδο δείχνουν ότι ένα έως δύο στα δέκα παιδιά παρουσιάζουν κάποιες ειδικές δυσκολίες και υποφέρουν ένεκα αυτών. Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε τα παιδιά με ψυχοσωματικά και δερματικά συμπτώματα, ως αποτέλεσμα ψυχικών συγκρούσεων, παιδιά με αγχώδεις εκδηλώσεις, με δυσκολία συγκέντρωσης και υπερκινητικότητα, με μαθησιακές δυσκολίες, με διαταραχές του λόγου, τραυλισμό, tics, διαταραχές του ύπνου και της διατροφής, ονυχοφαγία, τριχοτιλλομανία, φοβίες συμπτώματα σχολικού εκφοβισμού ή επιθετική συμπεριφορά και συμπτώματα πρώιμης συναισθηματικής διαταραχής. Πολλές φορές επίσης η εφηβική παραβατικότητα είναι το σύμπτωμα μιας διαταραχής στην κατανόηση και την επικοινωνία στην οικογένεια.
Τελικά μπορούμε να πούμε ότι ένα άτομο είναι ψυχικά υγιές όχι μόνο όταν δεν έχει συμπτώματα ψυχικής διαταραχής, αλλά όταν μπορεί να χαίρεται την ύπαρξη του, να εξελίσσει τις δυνατότητες του και να αγαπά. Χωρίς ψυχική υγεία δεν υπάρχει υγεία.
Οι γονείς και οι συγγενείς συχνά αρνούνται να δουν και να δεχθούν μια ψυχολογική δυσκολία του παιδιού ενώ δέχονται πρόθυμα τα σωματικά προβλήματα. Συνήθως απευθύνονται στον παιδίατρο ή τον παθολόγο, ο οποίος, αν είναι επαρκώς ευαισθητοποιημένος, μπορεί να τους παραπέμψει σε έναν ειδικό. Πολλές φορές όμως δεν το κάνει γιατί δεν ξέρει πώς να το πει ή φοβάται την επίθεση των γονέων που αρνούνται να δουν το πρόβλημα. Η ομαλή συναισθηματική εξέλιξη του παιδιού όμως είναι βασική ευθύνη των γονέων, των σημαντικών ενηλίκων για την εξέλιξη του παιδιού και της ευρύτερης κοινότητας.
Μια δεύτερη ευκαιρία επανόρθωσης σε ότι δεν πήγε καλά στην εξέλιξη του παιδιού μέσα στην οικογένεια, είναι η εφηβεία. Είναι σαν μια δεύτερη ψυχολογική γέννηση του παιδιού, η οποία αλλάζει την υπάρχουσα ισορροπία σε όλη την οικογένεια. Στριμωγμένος ο έφηβος ανάμεσα στις εσωτερικές ενορμήσεις και τις κοινωνικές απαιτήσεις για ανεξαρτητοποίηση και ακαδημαϊκή επιτυχία, είναι ευάλωτος στην κατανάλωση τοξικών κοινωνικών προτύπων και τοξικών εξαρτησιογόνων ουσιών. Κάποιες φορές προσπαθεί να γεμίσει με αυτά τις πρώιμες ελλείψεις στη ψυχική δομή του - από τις πρώτες εμπειρίες της ζωής στην οικογένεια του - οι οποίες σε μια ηλικία κρίσεως έρχονται πάλι στην επιφάνεια και δημιουργούν πόνο και οργή. Συχνά βλέπουμε εφήβους να χρησιμοποιούν παθολογικά ένα καινοτόμο προϊόν, όπως το διαδίκτυο, «σερφάροντας» ατελείωτες ώρες μοναχικά ή έχοντας υποκαταστήσει κάθε άμεση διαπροσωπική σχέση με τις επαφές ηλεκτρονικής διαμεσολάβησης. Εγκλωβίζονται έτσι πολλές φορές στην ασφάλεια του εικονικού, μακριά από τη φοβική για αυτούς πραγματικότητα, αυξάνοντας διαρκώς την καθημερινή δόση διαδικτυακής εξάρτησης.
Από την άλλη ο έφηβος συχνά βλέπει ανθρώπους από το περιβάλλον του που προσπαθούν να γεμίσουν ένα εσωτερικό κενό με υπερβολική τροφή, με αλκοόλ, με άλλες ψυχοδραστικές εθιστικές ουσίες, νόμιμες ή παράνομες και τηλεοπτικά υποπροιόντα. Όμως ο βουβός πόνος και η ψυχική δυσφορία δεν αντιμετωπίζονται με σλόγκαν, ευχές, ποινές ή αλλοτριωτικές ηλεκτρονικές διαμεσολαβήσεις. Η εσωτερική ερημιά χρειάζεται βαθιά ανθρώπινη επαφή και λόγο κατανόησης.
Στην σημερινή ατομοκεντρική κοινωνία ο χαμένος λυρισμός της ζωής μας αντικαθίσταται από την σκηνοθετημένη τηλεοπτική αληθοφάνεια, ενώ τα παιδιά μας υποφέρουν ψυχικά από την έλλειψη νοήματος σ΄ αυτό τον τρόπο ζωής. Η Παιδεία έγινε φορέας μιας ολοκληρωτικής αντίληψης, όπου η πληροφορία έγινε αυτοσκοπός εις βάρος της γνώσης, αποθαρρύνοντας την κριτική σκέψη και την εμπνευσμένη επινοητικότητα. Σ΄ ένα βάναυσο καθημερινό «πρέπει» ακόμη και τα ονειρικά κυκλώματα των παιδιών είναι πλέον ψηφιακά. Από παντού προτάσσεται ο ατομισμός ο οποίος σημαίνει ασφαλώς μεγαλύτερη αυτονομία, αλλά και μεγαλύτερο άγχος, μοναξιά και αίσθημα του «μη ανήκειν» και ότι το μέλλον δεν τους εμπεριέχει.
Σε μια εποχή έντονων μεταβολών , ανασφάλειας αλλά και αναγκαίου αγώνα
για μια αξιοπρεπή διέξοδο, στόχος όλων μας πρέπει να είναι να βοηθήσουμε τα παιδιά να ζήσουν με ολοκληρωμένο τρόπο, όπου παράλληλα με την γνώση, να ωριμάζουν συναισθηματικά και κοινωνικά ενώ συμμετέχουν θετικά στη δημιουργία του μέλλοντος τους. Πολλές φορές είναι χρήσιμη σε αυτή την κατεύθυνση η βοήθεια ενός ειδικού γιατρού για τις δύσκολες σχέσεις στην οικογένεια. Μια ψυχοθεραπευτική σχέση που στηρίζεται στην εμπιστοσύνη, στο λόγο και την συναισθηματική συμμαχία μας βοηθά να κατανοούμε και να αγαπάμε εμάς και τους άλλους, δημιουργώντας δεσμούς αλληλεγγύης και ζεστής ανθρώπινης ανταπόκρισης, που αναδεικνύουν τις ικανότητες και τις αξίες μας.
Χάρης Καραμπέτσος
Ψυχίατρος Παιδιών & Εφήβων
Διδάκτωρ Ιατρικής Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου
Επιστημονικός Δ)ντής του "Αργώ"
